Boomvormig vertakte haarmossen in Nederland: een (her)ont-dekking die vooral vragen oproept

摘要

Sinds 2000 zijn in Nederland 9 populaties van Polytrichum commune Hedw. s.l. ontdekt waarin planten voorkomen waarvan de rechtopstaande stengels opvallend sterk, en vaak boomvormig, vertakt zijn. De planten van het Mastbosch (Noord-Brabant) behoren tot P. commune s. str., die van de andere populaties tot P. perigoniale Michx. Vanwege de ingewikkelde systematiek van het P. commune-complex en de hierdoor onstane onduidelijkheden omtrent de identiteit van de soorten in dit complex, is het nodig om in artikelen en rapporten waarin dit complex of zijn soorten worden behandeld, altijd een referentie te geven naar de gebruikte determinatiewerken. Voor dit artikel is het materiaal op naam gebracht met behulp van Schoepe's bewerking van de Polytrichaceae. De9 populaties bevinden zich op en aan de rand van de pleistocene zandgronden: 8 in Noord-Brabant en l op de noordoever van het Zuidlaardermeer (Groningen). Hoewel de populaties voorkomen op verschillende bodems (zand, lemig zand, veen), zijn de standplaatsen verder opvallend identiek: vochtige groeiplaatsen die bij overvloedige neerslag tijdelijk voor korte of langere tijd geinundeerd kunnen raken door stagnerend regenwater of een mengsel van regenwater en oppervlaktewater. De meeste Brabantse groeiplaatsen zijn ontstaan in het kader van natuurherstelen natuurherinrichtings-projecten. De boomvormig vertakte planten van Polytrichum commune s.l. kunnen tot de 5e orde zijn vertakt. Het aantal takken varieert gewoonlijk van 2 tot 14, en bij uitzondering tot 25. Het vertakkingssysteem van zulke boomvormig vertakte planten lijkt te bestaan uit opeenvolgende, dichotome vertakkingen met internoden van variabele lengte, waardoor de afzonderlijke dichotomieen op variabele afstand van elkaar staan. De internodenzijn echter soms zo kort, dat de opeenvolgende dichotomieen niet of nauwelijks van elkaar te onderscheiden zijn. Anatomisch onderzoek laat zien, dat iedere dichotomie ontstaat door opsplitsing van de hoofdas. Het onderliggend ontogenetisch proces is echter nog onbekend en verdient nadere studie. De boomvormig vertakte planten komen goed overeen met de oorspronkelijke beschrijving van Polytrichum commune var. fastigiatum Wilson. Deze varieteit wordt in geen enkele moderne Europese mosflora genoemd, enerzijds omdat de boomvormig vertakte vorm van Polytrichum commune s.l. in de loop van de 20e eeuw in West-Europa zo zeldzaam is geworden, dat de varieteit daardoor uit het zicht is geraakt, anderzijds omdat deze vorm steeds meer gezien werd als een afwijkende groeivorm. De plotse toename van boomvormig vertakte planten in Nederland is daarom opvallend. Wellicht hangt dit samen met de recente toename in neerslag in combinatie met ander watermanagement en een toename van het aantal natuurherstelprojecten, maar dit dient nader te worden onderzocht. Er is op dit moment geen noodzaak om de boomvormig vertakte vorm van Polytrichum commune s.l. een aparte taxonomische status te geven of om hiervoor de varieteit P. commune var. fastigiatum weer in actief gebruikte nemen, ondermeer omdat boomvormig vertakte vormen in zowel P. commune als in P. perigoniale voorkomen. Zekerheid over de taxonomische status is echter alleen te verkrijgen door moleculair onderzoek.