ANTROPOLOGIA KŁAMSTWA? BADANIA NAD KŁAMSTWEM W PERSPEKTYWIE ANTROPOLOGII SPOŁECZNO-KULTUROWEJ

摘要

Contemporary anthropology deals with a lot of topics that go beyond the traditional area of anthropological research. However, the problem of lying remains on the margins of anthropological analysis, although lying is generally considered to be an everyday factor in the life of many people. In this article, the author considers the possible reasons for this neglect. She argues that the omission cannot be explained in terms of the apparent lack of connection between lying and socio-cultural factors, but rather by the difficulty of conducting research on lying from the perspective of anthropology. Then she discusses her own approach to the study of lying, which she applied in researching the community of the Catholic Crisis Intervention Center. In this regard, she refers to Els van Dongen's and Sylvie Fainzang's idea, which emerged on the basis of medical anthropology.%W klasycznej literaturze antropologicznej temat kłamstwa pojawia się raczej jako wątek poboczny, najczęściej w kontekście metodologii badań, refleksji dotyczącej kontaktów badacza z badanymi, a czasami także zasad moralnych opisywanej społeczności. W takim ujęciu wspominali o kłamstwie na przykład Claude Levi-Strauss (1992), Bronisław Malinowski (2002), Edward Evans Prtichard (2008) czy Marcel Griaule (zob. Clifford 2000, s. 65-103). Ostatni z wymienionych antropologów wykazał szczególne zainteresowanie zagadnieniem kłamstwa, zwłaszcza rozmaitymi formami kłamstw badanych, z którymi, jak początkowo postulował, etnograf powinien walczyć2. Warto podkreślić dłuższy namysł Griaule'a nad zagadnieniem kłamstwa, ponieważ był on raczej rzadkością w myśli znanych antropologów. Podobnie współcześnie wątek ten nieczęsto stanowi główny przedmiot badań bądź rozważań antropologicznych, choć można wskazać pewne wyjątki. Należy do nich na przykład książka Petera Metcalfa They Lie, We Lie: Getting on with Anthropology (2002), w której etnograf porusza zagadnienie kłamstwa i oszustwa w kontekście relacji badacz-badany przede wszystkim na podstawie własnych doświadczeń badawczych wśród ludu Berawan na Borneo. Niestety, praca nie zawiera wskazówek co do sposobu badania kłamstwa w ujęciu antropologicznym ani wniosków na temat konsekwencji, jakie może przynieść poznaniu antropologicznemu potraktowanie kłamstwa jako pewnej formy komunikacji (por. McLennan-Dodd 2002, s. 117-126). Niedosyt pozostawia także lektura książki Susan D. Blum Lies that Bind: Chinese Truth, Other Truths (2007). Autorka rozważa w niej podejście do prawdy i kłamstwa w Chinach (choć nie tylko), zarówno w ujęciu historycznym (okres przednowoczesny, do śmierci Mao w 1976 r.), jak i bardziej współcześnie (lata dziewięćdziesiąte XX wieku). Praca ta opiera się wprawdzie na rozmaitych źródłach (literaturze, wywiadach, obserwacji uczestniczącej), ale informacje na temat badań (w tym również na temat sposobu ich przeprowadzenia i analizy) są mocno okrojone, a omówienie teoretycznych podstaw pracy umieszczone w aneksie. Książka zatem nie spełnia standardów akademickich, co można wytłumaczyć tym, że Lies that Bind została skierowana do szerokiego grona czytelników. Podobnie charakter popularnonaukowy ma, jak się wydaje, inna książka na temat kłamstwa - rodzaj wywiadu z Waldemarem Kuligowskim o prowokacyjnym tytule Jak skutecznie kłamać? (Kuligowski, Białek 2010). Niestety czytelnik nie znajdzie w niej żadnej propozycji ujęcia kłamstwa, która dawałaby podstawy do antropologicznych badań nad tym zagadnieniem, lecz jedynie „luźne" nawiązania do tekstów antropologicznych (i nie tylko) poruszających wątek wprowadzania innych w błąd.