Mykobiota w obrębie strzał zamierających świerków w Leśnym Kompleksie Promocyjnym 'Puszcza Białowieska 'i jej ekologiczne funkcje

摘要

Świerk pospolity {Picea abies) jest jednym z najważniejszych ekonomicznie gatunków w gospodarce leśnej wielu krajów Europy [Jaworski 2011; Nilsson i in. 2012; Ćermak i in. 2017]. W niektórych krajach zaznacza się jednak na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci zmniejszanie udziału tego gatunku [Buchsenmeister 2013]. Zmiany klimatyczne, a szczególnie wzrost temperatury w ubiegłym stuleciu doprowadziły drzewostany świerkowe do sytuacji stresowych, pogarszając warunki bytu dla tego gatunku [Ćermak i in. 2017]. W kontekście zmian klimatycznych świerk pospolity zaliczany jest w Europie środkowej do gatunków najbardziej wrażliwych [Rolling i in.2009], jest on bowiem bardzo podatny na uszkodzenia przez czynniki abiotyczne oraz atak czynników biotycznych [Jaworski 2011; Ćermak i in. 2017]. Objawy zamierania świerka obserwo wane w drugiej połowie XX wieku na terenie Niemiec (niem. Fichtensterben) wiązano przede wszystkim z długotrwałym wpływem imisji przemysłowych [Schiitt i in. 1983]. Osłabione świerki umożliwiały uaktywnianie patogenów słabości i endofitów, co prowadziło do intensywnego bru-natnienia igieł (niem. Nadelrote) i zamierania pędów w koronach starszych świerków [Kowalski, Lang 1984; Butin, Wagner 1985]. W tym okresie nastąpił rozpad świerczyn górskich w Sudetach [Szymański 1994; Jaworski 2011], a na początku XXI wieku miał on miejsce na obszarze Beskidu Śląskiego i Żywieckiego, jako efekt oddziaływania kompleksu czynników abiotycznych, biotycznych i antropogenicznych [Bruchwald, Dmyterko 2010]. W następstwie warunków stresowych świerki atakowane są przez opieńki (Ąrmillaria spp.), co skutkuje przedwczesnym ich zamieraniem i rozpadem drzewostanów [Łakomy 1998; Mańka 2005]. Świerk pospolity jest także bardzo podatny na hubę korzeni powodowaną przez grzyby z rodzaju Heterobasidion. Ponieważ atakuje ona drewno twardzielowe, proces chorobowy rozciąga się zwykle na wiele lat [Domański 1968; Grzywacz i in. 1996; Łakomy 1998; Mańka 2005; Steffenrem i in. 2016]. Spośród owadów szczególną rolę w rozpadzie drzewostanów świerkowych odgrywa kornik drukarz (Ips typographus) [Michalski i in. 2004; Starzyk 2013], który oprócz tego, że może samodzielnie prowadzić do obumierania drzew, jest wektorem dla kilkudziesięciu gatunków grzybów, zwłaszcza ofiostomatoidal-nych, które przenosi na nowo opanowywane drzewa [Solheim 1988; Jankowiak 2005; Linnakoski i in. 2010, 2012]. Część z tych grzybów cechuje się wysokimi właściwościami patogenicznymi i przystosowaniem do rozwoju w strzałach stosunkowo żywotnych świerków, czemu towarzyszy sine przebarwienie drewna [Horntvedt i in. 1983]. Za najbardziej wirulentny grzyb ofiostoma-toidalny dla świerka przenoszony przez kornika drukarza uważany jest Endoconidiophora polonica (=Geratocystis polonica). Sztuczna inokulacja tego patogenu w obrębie strzał żywych świerków prowadzi do ich zamierania, bez udziału kornika drukarza [Christiansen, Horntvedt 1983; Horntvedt i in. 1983; Solheim 1988, 1992; Krokene, Solheim 1997]. Na gospodarcze znaczenie tego gatunku może wskazywać fakt, że w Norwegii w ramach programów nad poszukiwaniem odpowiednich do hodowli proweniencji świerków testuje się (oprócz właściwości hodowlanych) ich odporność zarówno na Heterobasidion spp., jak i na Endoconidiophora polonica [Steffenrem i in. 2016].